TRIBUNAL CONSTITUCIONAL WASI UMALLIQ HALLARINAPAQ RIMAYKAMUSQA HUÑUNAKUY MUJER BICENTENARIO NISQA WAKICHIYPI

Llaqtamasiykuna

Perú suyu kamachiq Francisco Sagasti,wiraqocha magistradokuna hinallataq TC wasipi llamkaqkuna, riqsisqay willakuqkuna, apachiqkuna, hatun yachaywan rimamuqkuna hinalallataq llapallan runakuna kay huñunakuyman chayamuqkuna “Mujer y Bicentenario” nisqa sutiyuqman.

Anchatam riqsiyta munani kay huñunakuypi rimapayanakuyman chayaykamusqaykichik rayku, nisiu rimayman hinallataq anchata hamutanapaq kamachikuyman, suyunchikpi ñawparichisqanchikman hina amachanapaq hinallataq riqsichinapaq warmikunapa derechonta.

Tribunal Constitucional wasimantam yuyarichiykichik yaqapas llapallan constitucionninchikpim, 1823 watamantaraq, churasqa kachkan kamachiykuna leypa hayllampiqa patamasilla kasqanchikta.

Kackantaqmi normativa internacional nisqanchikpas kay Convención sobre la Eliminación de todas las formas de Discriminación contra la Mujer (CEDAW) sutiyuq, kaymi kallpanchasqa karqa agosto killata 20 punchawta 1982 watapi, chaynallataq apakusqapas hatun tinkuykanakuy Convención Interamericana willakunampaq, huchapachinampaq hinallataq warmi usuchiy mañakunata qulluchinampaq, «Convención de Belém do Pará», kaimi kulio killapi 4 punchawta 1996 watapi kamachiyta hallarisqa.

Kay Constituciónqa artículo 55 ukuntakama kamachimun, iskay hatun tinkuykanakuysi derecho nacional ukupiña kachkanku.

Aswanqa, sichusma chiqap kawsayninchikta hawasun hinaptinqa yachanchikmi achkapi warmikuta usuchisqankuta, warmi kasqan raykulla, chaywanmi hawanchik  derechonkuna mana waqaychasqa kasqanta.

¿Kay chiqap pacha kawsasqanchik imatataq niwanchik?

Kay Perú suyunchikpiqa kachkanmi kamachiq jurídica normakuna warmikunapa derechonta amachanapaqa, aswanqa manam kachkanchu llamkaykunata, políticas públicas nisqanchikkuna hinallaqa llaqta runakuna yuyaynimpi tikrasqa kananku chaynata allinllanankupaq hinaspa waqaychanankupaq.

Kananmi llamkaykuna chay tikray kanampaq.

Ñawpariq warmim kani, Tribunal Constitucional wasi kamachiq, chayman chayanaypaqa achka llamkaykunam karqa, kayna hina llamkanay hatun wasikunapi, justiciata ruwaspa, hawanay karqa hamutaykunata, rimaykunata, imarayku votanku kaynata waknata hinallaqa chaypiqa manam warmi kasqanta nitaq qari kasqanta usuchirqanichu.

Huk simipiqa , Tribunal Constitucional wasiqa llapanchikpaqmi.

Aswanqa amalaya kayllapi, ama hatun willakuy kachunchu huk warmi Alta Corte de Justicia nisqata kamachichkan nispa, aswan willakuyqa kachun imakunapitaq llamkarqa chayman chayanampaq, imakunatataq yacharqa utaq imaynatataq llaqta warmi hina yanaparqa manaraq umalliq kanampaq chayachkaspa.

1. Willaytam munaykichik warmikunapa derechonkunamanta Tribunal Constitucional wasipa jurisprudencia ukupi, kay 25 wata llamkasqan raymichaypim, Tribunal Constitucional peruanu, asllata sentencia nisqakunataqa qispiykachin warmikunapa derechonta amachaspaqa.

Llakikuypaqmi, aslla yupaykunam mana warmikuna derecho a la tutela jurisdiccional nisqata huntaptinku, chaymi sasachakuy ruwasqankuman hina, suticharuchwanmi kaynata “Cultura nisqanchik pisin derechonkuna amachaypi”.

Chayraykum, Tribunal Constitucional wasi, jurisprudencia nisqanchik ukuntakama kayta kachaykamun:

1. Warmi kasqan raykuqa manam pipas usuchisqachu kanman privadupi nitaq llapa runapa hayllampi.
2. Warmikuna rispitaqasqa hinallataq riqsisqa kananku, derechon kachkan yachachiy hinallataq llamakykunaman yaykunampaq mana pipa harkayninwan.
3. Warmi kaynintapas sapaqchakuspa rispitachikunanmi mana pipas usuchinmanchu,
4. kanansi enfoque de género nisqa llapallan justicia llamkaypi, hinaspas chaynata llamkanmanku wakin estadupaq llamakana wasikunapipas.
5. Kaqtawanmi rimamuni “Cieza ñañakunamanta” hinallataq “reforma constitucional pensionaria” nisqamanta, chayllaraq kay watakunapi karirqa warmikuna hatun llamkaykunata ruwanampaq, aswanqa mana nuncapas suchuchisqachu kanmanku karqa, manataqmi hunqachwanchu tiyasqanchik pachapi kayna hamutay kanampaqa llamkallananchikraqmi.

Llapaykichik yachasqaykichikman hina, achka llaqtamasinchikuna qaripa umanchanallanantaraq suyachkanku chaynapi warmita suchuchispanku, aswanqa hamutayninkupi chaynalla kallpawan llamkanankupaq kachkaptinkupas, política, llaqtanrayku hinallataq qullqi mirachinapaq wakichikuynapi.

Suyunchikpi hinaraq warmi qarikuna hamutanku qari hanaypi llamkanampaq chaymi llumpay sasachakuy kachkanraq.

2.Rimayta munani, ima ninantaq Perú suyunchikpi warmi kay, manan llaqta runapa simillampichu.

Perú suyunchikpi warmi kayqa, iskay pachak wataña pasarquptimpas manaraqmi igual igualqa  tiyanchikraqchu.

Qullqi mana chayanchu, asllata paganku qarikunawan igualta llamkaptinku, warmi kasqanku rayku  yachayninkupi usuchisqa kanku, maqasqa kanku, simillankuwanraq usuchinku hinallataq qari kayninkuwan, tikllukunapi, llamkana wasikunapi, aswanqa wasinkupi sipinku, chaymi kay suyunchikpi llumpayta warmikuta wañuchinku.

Kayna pachapim tiyanchik, llakipaq warmi kasqanchik rayku, aswanqa iskay pachak qipa watamantaraq kay haparichwan karqa ama usuchisqa kananchikpaq, imayna, warmikuna kallpanchakuraku sapinkumantaraq qarikunata yanapaspanku republina nisqa pachaman chayanapaq chayraykum iskay pachak utaq bicentenario watata yuyarispa raymichachkanchik.

Willakamusqayman hinapas kunanmi hawachkanchik suyunchikpi kayta: Perú suyunchikpi hatun kamachiqkunaqa warmikunam kanku yaqapas llapampi.

Congreso wasi kamachiq, Poder Judicial Kmachiq, Ministerio Público Kamachiq, Presidencia de Consejos de Ministros Kamachiq, Junta Nacional de Justicia Kamachiq, Tribunal Constitucional wasita ñuqa hatun kuyaywan kamachini.

Chayraykum kay wakichiyta qispichichkaniku, warmipa llamakynintam maskachkan  iskay pachak wata suyunchik raymichasqampi.

Wakcha wasikunamantam, kallpanchakuq warmikuna paykuna wasinkuta apanku, suyunchikpi qarinku ñakariypaq warminkuta saqiptinku, chayraykum warmikuna yanapanakurqaku, club de madres nisqakunapi, comedores populares kaqpi hinallataq vaso de lechepi, dirigentes vecinales wakichiykunapi llamkarqaku wakinqa aswanta vidankuwanraq llaqtan rayku wañuchisqa karqaku.

Hatuna wasiyuq warmi hina, política kamachiq hina, parlamentariakuna hina, ministrakuna hina hinallataq estadupaq llamkaqkuna hina, warmikuna suyunchikpa qapariynin , sapa punchaw llamkayninkuwan  hinallataq llumpay kallpanchakuyninwan suyunchikta qispichirqaku waknaña sasachakuy kallachkaptimpas, hinam chayna ñawpaqman rina Perú suyunchik llapanchikpaq kanampaq.

LLaqta runapa umampim kachkan llapanchik rayku kallpanchakuy kaymi igualdad de género nisqanchik hinallataq anchata kaymanta rimapayanakunku.

Kachkanmmi wakin conservadores nisqanchik runakuna paykunam usuchiyta munachkanku, suyunchikpa unaykamusqanmi ñaqanchiklawman kachkan, manapas chisinkuyllapi, Perú suyunchikpi  hawachisun warmikunapa atiyninta.

Libre kananchikpaq kallpanchakuyqa unaymi achka sasachakuyniyuq ñannimpi, warmipaq tukuy kawsayta qari hina haypanampaq kallpanchakuyninqa sasasam, manam qarikunallachu takiachin, manachayqa warmikunapas hamutaynimpi sunqun ukupi takiachikun.

Pachak pachak watakunapim machista nisqa yachachikuy karqa chaymi waranqantin waranqantin warmipa hamutaynimpi tiyarun, hinaptinmi hunqayta ninku qaripa masiachikusqanqa allinmi hinallataq llapa kawsayninqa chayna kananta kasunman.

Kayna hamutasqankutam chinkachinanchik chaypaqmi kallpanchakunanchik.

Huk ley nisqanchiktaqa tikrachwanmi, aswan pantasqan hamutayninqa sasasam achka pachatam suyana chayna hamutasqanmanta kacharikunampaq.

Chay llamkaypi kachkanchik hinaptinmi mana munanikuchu iskay pachak wata raymichay suchuchiwanankuta, qarikunallamanta tukuy imamantapas paykunallamanta rimaspa, yaqapas warmi mana unaymanta kallpanchakusqanman hina.

Kunan, achka warmikunam, estadupa hina pribadupaq kamachiqkunam uyarichikuyta munaniku hinallataq llapan suyunchikman willakuyta chayachina ama qarikunallaman sayaspa.

3.Tukunapañatad, kay hatun punchaw bicentrario nisqapi Constitucional wasimantam warmikunapa llamkayninta qayachiyta munarqaniku hinallataq tinkuykanakunanku warmikunapa ruwasqankuwan kunan pachapi.

Chaypaqmi tupachirqaniku makikunata, umakunata hinallataq sunqukunata, warmipa chiqap llamkayninta chaninchasqata riqsichispa.

Llapanchikmi kallpanchakuchkanchik públicas hinallataq privadas llamkanakunamanta.

Hayllas llamkaqkuna kuskanchakusqaykutam riqsini Elena Aída Conterno Martinellita, paymi IPAE Asociación Empresarial kamachiq.

Carmen Milagros Velarde Koechlin, tiqsi suyunchikpi umalliq Registro Nacional de Identificación y Estado Civil (RENIEC) wasipi.

Leonie Roca Voto Bernalesta, Asociación para el Fomento de la Infraestructura Nacional (AFIN) umalliq hinallataq Marlene Molero Suárezta, Gender Lab wasi paqarichiq.

Kaynata llapanchik hamutasqanchikman hinam, llamkasqaykuman hinam wakichiykunata riqsichimusaqku kay huñunakuypi.

Amaña llumpayta rimaspam, TC kamachiq kasqayman hina, kay Tribunal wasipa sutimpi hinallataq ñuqapa sutiypi napaykamuykichi llapallaykichikta, allin hamusqaykichik.